50 lat U Geminorum

50 lat zaćmień U Geminoru

Nowe karłowate stanowią podklasę gwiazd kataklizmicznych. Są to ciasne układy podwójne składających się z białego karła zwanego składnikiem pierwotnym oraz gwiazdy ciągu głównego zwanej składnikiem wtórnym. Charakteryzują się gwałtownymi pojaśnieniami zwanymi wybuchami i superwybuchami, za które odpowiedzialna jest struga materii spływająca ze składnika wtórnego na składnik pierwotny. Materia ta nie opada bezpośrednio na białego karła, lecz ze względu na niezerowy moment pędu wynikający z ruch orbitalnego obu składników, tworzy dysk akrecyjny.
Krótka historia U Geminorum

Na początku lat 60-tych XX wieku Wojciech Krzemiński odbywał praktykę w amerykańskich obserwatoriach Licka i Lowella. Z wykorzystaniem nowoczesnych, jak na ówczesne lata, urządzeń Krzemiński prowadził dokładne pomiary jasności nowych karłowatych. Dnia 4 grudnia 1961 roku Wojciech Krzemiński wykonał obserwacje U Geminorum, które pokazały wyraźne zaćmienia powtarzające się z okresem 4 godzin, 14 minut i 45 sekund i jednoznacznie dowiodły istnienia układu podwójnego.

Pierwotny model Krzemińskiego tłumaczył obserwowaną krzywą zmian blasku nierównomiernie świecącą powierzchnią białego karła, co spowodowane było wypływającą ze składnika wtórnego strugą materii, która rozbijała się o powierzchnię składnika pierwotnego i rozgrzewała ją w miejscu zderzenia. Model ten nie przeszedł pozytywnej weryfikacji, gdy okazało się, że w przypadku U Geminorum to nie biały karzeł jest zaćmiewany.

Poprawny model układu został podany przez Józefa Smaka, który do układu podwójnego zawierającego białego karła i wypełniającą powierzchnię Roche'a gwiazdę ciągu głównego dołożył dysk akrecyjny i tzw. „gorącą plamę”, czyli miejsce, w którym akreowana materia zderza się z dyskiem. To właśnie wyłanianie się „gorącej plamy” zza dysku oraz jej zaćmienie przez składnik wtórny było odpowiedzialne za nietypowy wygląd krzywej zmian blasku U Geminorum.

50 lat U Geminorum w CAMK
Joanna Mikołajewska wraz z głównymi bohaterami konferencji Wojciechem Krzemińskim i Józefem Smakiem, którzy otrzymali od dyrektora Centrum Astronomicznego im. Mikołaja Kopernika listy gratulacyjne i piękne wydania „De revolutionibus orbium coelestium”. Fot. Arkadiusz Olech
Jak świętowano 50 lat U Geminorum w CAMK

Korzystając z okrągłej 50-tej rocznicy tych wydarzeń oraz z faktu, że jej główni bohaterowie, czyli Wojciech Krzemiński i Józef Smak znajdowali się w Polsce, w dniu 5 grudnia 2011 roku odbyło się uroczyste kolokwium poświęcone gwiazdom kataklizmicznym. Jubileuszowe kolokwium zostało zorganizowane przez Centrum Astronomiczne im. Mikołaja Kopernika PAN w Warszawie, a w skład lokalnego komitetu organizacyjnego wchodzili Joanna Mikołajewska, Arkadiusz Olech, Karolina Bąkowska i Magdalena Otulakowska-Hypka. Na konferencję przybyło 36 osób z całej Polski, wśród których byli astronomowie CAMK z Warszawy i Torunia, Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu Warszawskiego, Poznańskiego, Toruńskiego i Krakowskiego, członkowie Polskiego Towarzystwa Miłośników Astronomii oraz Młodzieżowego Obserwatorium Astronomicznego w Niepołomicach.

Otwarcia konferencji dokonał dyrektor Centrum Astronomicznego Marek Sarna, który serdecznie pogratulował Wojciechowi Krzemińskiemu i Józefowi Smakowi ogromnego wkładu w badania nad gwiazdami kataklizmicznymi. Obaj bohaterowie konferencji otrzymali z rąk dyrektora listy z gratulacjami podpisane przez wszystkich członków konferencji oraz eleganckie, wzorowane na oryginale księgi „De revolutionibus orbium coelestium” (czyli „O obrotach sfer niebieskich”) Mikołaja Kopernika.

Pierwszy referat pt. „Odkrycie zaćmień U Geminorum” wygłosił Wojciech Krzemiński, który dokładnie opowiedział, jak tej wyjątkowej nocy 4 grudnia 1961 roku wyglądały jego obserwacje, jaką tajemnicę stanowiły dla niego niespotykane dotąd zaćmienia obserwowane w krzywych zmian blasku. Kolejnym referatem był „Model U Geminorum” zaprezentowany przez Józefa Smaka, który opowiedział, jak z obserwacji wykonanych przez Wojciecha Krzemińskiego wyłaniał się w kolejnych latach pełny i prawidłowy aż do dziś model gwiazd nowych karłowatych. Następnie Wojciech Dziembowski w przemówieniu pt. „Okiem obserwatora” opowiedział, jakim pracownikiem i przyjacielem jest Wojciech Krzemiński. Kolejne przemówienia Marka Sarny pt. „Układy po wspólnej otoczce” oraz Michała Różyczki pt. „Hydrodynamiczne modele układów kataklizmicznych” przedstawiły tematykę gwiazd kataklizmicznych i ich modeli od początku ich powstawania w latach 70-tych, aż po stan dzisiejszy.

50 lat U Geminorum w CAMK
Józef Smak wraz z uczestnikami konferencji podczas prezentacji filmu z rejsu „Podhalaninem” do Brighton na konferencję Międzynarodowej Unii Astronomicznej w 1970 roku. Fot. Arkadiusz Olech

Po przerwie obiadowej został wyświetlony film z 1970 roku przedstawiający wyprawę polskich astronomów na Zjazd Międzynarodowej Unii Astronomicznej. Na pokładzie maleńkiego stateczku „Podhalanin” Wojciech Krzemiński i Józef Smak wraz z kolegami podróżowali pośród sztormów, by dotrzeć do Brighton na konferencje. W drugiej części konferencji przedstawione zostały referaty Aleksandra Schawarzenber-Czerny pt. „Spektroskopia gwiazd kataklizmicznych”, Macieja Mikołajewskiego „V1500 Cyg – Nowa Cygni 1975”, Bożeny Czerny „Mikrokwazary a układy kataklizmiczne: podobieństwa, różnice i nauki z nich płynące”, Janusza Kałużnego pt. „Gwiazdy kataklizmiczne w gromadach kulistych” oraz Radosława Poleskiego pt. „Gwiazdy kataklizmiczne w danych projektu OGLE”. Konferencja zakończyła się uroczystą kolacją, podczas której wszyscy uczestnicy mieli okazje wymienić się wspomnieniami oraz omówić aktualnie realizowane tematy z zakresu gwiazd kataklizmicznych.

W imieniu organizatorów pragnę podziękować wszystkim uczestnikom za tak liczne przybycie oraz wyjątkową atmosferę podczas konferencji, a także Centrum Astronomicznemu im. Mikołaja Kopernika za pomoc w zorganizowaniu konferencji.


31 stycznia 2012
Karolina Bąkowska

Wersja do drukuWersja do druku
Liczba odsłon: 2678